Introductie

De Natuurkunde van het Geheelal(1) bevat een computus, een handleiding om de Paasdatum en andere zaken met betrekking tot de tijdrekening en de kalender te bepalen. In vier van de overgeleverde handschriften, n.l. U.B. Utrecht 1328 (5F5), U.B. Leiden BPL 14A, K.B. Den Haag 76 E 4 en K.A.W. XVI, hierna te noemen U, L, H en S(2), vinden we in deze computus een gedicht opgenomen, dat de auteur toeschrijft aan Gerard van Lienhout of Leenhout. Hij prijst het hogelijk: ‘Beter veerse ne vant nie sin.’(3)

Op het eerste gezicht is dit gedicht in het Latijn geschreven. Bij nadere bestudering blijkt het echter uit onzinwoorden te bestaan, waarvan sommige bij toeval overeenkomst met Latijn vertonen. Toch is het gedicht geen onzin. De auteur van de Natuurkunde legt uitvoerig uit hoe je het moet lezen:

  1. ieder woord staat voor één jaar, te starten met 1273.
  2. het aantal letters van ieder woord geeft het aantal weken aan tussen Kerstavond en het eind van de besloten tijd, de periode waarin het niet geoorloofd is een huwelijk te sluiten of te vieren. Nog drie weken erbij en je hebt Vastenavond.
  3. elk woord dat eindigt op een o, duidt een schrikkeljaar aan.
  4. de eerste letter van elk woord is de zondagsletter. Valt 1 januari op een zondag, dan is de zondagsletter een a, op een maandag, dan is de zondagsletter een g, op dinsdag een f enz.
  5. als je wilt weten op wat voor dag Kerstmis valt (dat is voor ons de kerstdag van het vorig jaar), tel dan van de zondagsletter terug tot je niet verder meer kan. Op de weekdag die je dan bereikt hebt, valt Kerstmis.
  6. een schrikkeljaar heeft twee zondagsletters. De tweede is de eerste letter van lettergreep twee van het jaarwoord. Om de dag waarop Kerstmis valt, uit te rekenen moet je wel de eerste zondagsletter nemen.
  7. als er een nieuwe maancyclus (van 19 jaren) begint, begint het woord met een hoofdletter.
  8. er staat nog ‘ander vroetscap vele’ in, maar deze specificeert de auteur niet.

Ik geef hieronder de tekst uit U. Er staan veel minder fouten in dan in H, die aan Clarisses uitgave ten grondslag lag, en in S.(4)(5)

147 Austra. gule. fremit. edulo. crux.
  blatrat. ardua. glimfro. Effert. dira.
  crepans. bliaro. gog. frater. eorum. duco.(6)
149a breues apros. genibus. Fuero. data.. crassis
150 .belus. agro. fluit. extra. diuersa. cubabo
  Astra.. grauans. fugis. edro. crepans
  .bonus arte. gufeno. Ecce. docente. Ca
  rens. blao. gressu. fuit. eue Distro.
  .houes. enguilla. grues. fieo. datiani
154a .Castra. beas. augendo. fores. est. dex
155 tra. cibeo. Austrica. Glans. flat.
  .edastro. capud. beat. assecla. gefo.
156a .Expelli decijs ciui bliacro. graue. fiat.
  Errans. dico. beat. adulans. grex.
  flietro. Donans. Clam. bonitas. algedo
  .fit. extra. dingna. clibando Algens
159a .grex. fugitat. edito. cane. bladus
160 .amans. gfo. Effert. dogma.
160a .cremans. Bliaro. grex. fastus. eorem

Het gedicht telt 99 woorden en het laatste woord is dus het woord voor het jaar 1371.

Het woord op vs 150 fluit voor het jaar 1297 heeft een letter te weinig, evenals vs 153 fuit (1314), vs 157 dico (1344), vs 159 extra (1354), en vs 159a bladus (1362). vs 159 dingna heeft een letter teveel.

Bij Distro vs 153 gaat het even helemaal fout: er zou moeten staan: Discro boues anguilla(7)

Verder is de versie-U correct. Het enige opmerkelijke lijkt, dat er meer hoofdletters gebruikt zijn dan voor de maancycli nodig is.

De versie-L volgt nu:

  Austra gule fremit. edilo. crux.
  bactat. ardua glinfo.
  Effre. dira.crepans. vliaro. gog
  frater eorum.
149a Duco. breues apros. genibus. nero.
149b data. cassis.
150 Belus agro. fluit. extra. diuersa
  cubabo.
151 Astra. grauans. fugis. edro cre
  pans. bonus arte. gufeno.
152 Ecce docente arens. bino. gressu
  fleuit eue.
153 Discro. boues. anguilla. grues fieo
  datiam.
154 Castra. beas. augendo. fores. est dextra
  cibeo.
155 Austrica. laus. flat. edastro. caput
  beat. assecla. gefo.
156 Expelli. detijs. ciui. bliagro graue
  fiat.
157 Errans dico. beat. adulans. grex
  flietio. ouans.
158 Glam. bonitas. algendo.fit extra dig
  na. clibando.
159 Algens. grex. fuguat. edito. claue.
  blandus. amans. glo.
160 Offert. dogma. cremans. liaro
160a grex. fastus eorum.

Het grote verschil met U is het ‘in tweeën hakken’ van de verzen en het plaatsen van hoofdletters aan het begin van het eerste gedeelte van een vers. Verzonnen heeft L die niet, want de meeste komen ook in U voor. Wat voor betekenis hebben die? Ik kom hier direct op terug.

De hoofdletters om aan te geven, dat er een nieuwe maancyclus van 19 jaar begint, zijn met uitzondering van de eerste verdwenen. In H en S is dat laatste ook het geval. Aangezien het woord waar ze voor horen, een letter te kort komt, ligt de conclusie voor de hand. H, S en L zijn nauw verwante handschriften. Hun legger of de legger van hun legger had de hoofdletters oningevuld gelaten.

Waarom de tekst in tweeën is gehakt?

Mogelijkheid A: Hiermee is een van de ‘vroetscape’ aangegeven. Maar ik ben er niet achter gekomen welke.

Mogelijkheid B: L is geschreven over twee kolommen. De kopiist was bang dat hij op de helft van de tweede kolom zou terechtkomen en besloot daarom bij de verticale lijn die de bladspiegel van de eerste kolom afbakende, af te breken.

Ik opteer voor B, ook al omdat H en S hier met U en niet met L samengaan.

  1. Uitgegeven door J. Clarisse, Sterre- en natuurkundig onderwijs, gemeenlijk genoemd: Natuurkunde van het geheel-al, en gehouden voor het werk van zekeren broeder Gheraert. Een Nederduitsch oorspronkelijk leerdicht uit het laatst der XIIIe of het begin der XIVe eeuw. Nieuwe reeks van werken van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Vierde deel. Leiden 1847. en Ria Jansen-Sieben, De natuurkunde van het geheelal. Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht. Brussel 1968.
  2. In navolging van Clarisse en Jansen-Sieben.
  3. vs 145.
  4. l.c., blz. 83.
  5. Ik ben het dus niet eens met mevr. Jansen-Sieben, l.c. blz. 48, die aan L de voorkeur gaf.
  6. Het zou ook Duco kunnen zijn.
  7. Misschien staat er ook Discro. c en t zijn niet altijd met 100% zekerheid te onderscheiden.